Қаржы пирамидалары алаяқтықтың ең көп таралған және қауіпті түрлерінің бірі болып табылады. Олар адамдарды өз ақшаларын жоғары пайызбен инвестициялауға тарту арқылы тез және оңай табыс табуға уәде береді. Түркістан облысында, Қазақстанның басқа да көптеген өңірлеріндегідей, бұл мәселе аса өткір тұр. Бұл мақала қаржы пирамидаларымен күресу әдістерін қарастырады және халықты осындай схемалардан қорғау стратегияларын ұсынады, деп хабарлайды No-comment.kz ақпапат агенттігі.
Қаржы пирамидасы - бұл қатысушыларға төлемдер нақты экономикалық қызмет немесе инвестиция есебінен емес, жаңа салымшыларды тарту арқылы жүзеге асырылатын схема. Мұндай схемалардың мысалдарына "МММ", "Титаник", "Кэшбери" және басқалары жатады. Қаржы пирамидаларының негізгі сипаттамаларына жоғары кірістілік туралы уәделер, нақты қызметтің болмауы және ескі қатысушыларға төлеу үшін жаңа салымшылардың тұрақты ағынының қажеттілігі жатады.
Қаржы пирамидаларының түрі:
- Көпдеңгейлі пирамидалар — мұндай құрылымды құру және оның жұмыс істеуінің негізгі тетігі мыналардан тұрады: әрбір жаңадан келген қатысушы бірінші жарна енгізеді, ол пирамида мүшелерінің иерархиясы бойынша жоғары тұрған мүшелер арасында бөлінеді. Өз кезегінде, жаңадан келген адам ақша табу үшін бірнеше адамды шақыруға тиіс, жаңадан шақырылғандардың жарналары да осыған ұқсас тәсілмен өзара бөлінеді. Бұл жаңа мүшелер ағыны тоқтағанға дейін жалғаса береді.
- Желілік маркетинг қағидаты бойынша құрылған пирамидалар – схеманы іске асырудың негізгі тетігі компанияның тауарларды/қызметтерді сатуы болып табылады. Бұл жағдайда тауар жай бүркеніш болып табылады және көбінесе оның құны да жоғары болады. Әдетте бұл сағат, косметика, тұрмыстық химия және т.б. сияқты өнімдер.
- Мессенджерлерде шақыру жіберу қағидаты бойынша схеманы қолданатын пирамидалар – олар тек WhatApp, Telegram және т.б. сияқты мессенджерлерде онлайн-топтарда жұмыс істейді. Мұндай кезде топ құрылады, оған кіру үшін ақшалай жарна салу және қосымша 2-4 адамды шақыру қажет, олар үшін 200%-дан 400%-ға дейін сыйақы беріледі. Шақырылатын қатысушылар саны шектелмейді.
- Эксклюзивті клубқа қатысу (мүше болу) – мұнда қатысушыларға круиздер, жолдамалар, саяхаттар, бизнесті құру және ілгерілету, маркетинг, инвестициялар, копирайтинг, сондай-ақ хиромантия, астрономия, психикалық тепе-теңдікті жақсарту, психология, нумерология, рәміздер, магия және т.б. бойынша оқыту ұсынылады. Міндетті талаптардың бірі – бағдарламаларға байланысты (1-3 жылдан 5-10 жылға дейін) белгілі бір мерзімге басқа адамдарды тарту немесе кіру жарнасын салу.
Қаржы пирамидаларының белгілері:
- БАҚ-та, интернет-ресурстарда, оның ішінде әлеуметтік желілерде жоғары табысты, пассивті кірісті уәде еткен белсенді жарнама;
- Компания клиенттерден жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті нарықтық бағасынан жоғары бағамен сатып алуды (үш айдан басталатын бөліп төлеуге не ең төмен пайыздық мөлшерлемемен) не клиенттерге жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті нарықтық бағасынан төмен бағамен сатып алуды (міндетті аванстық төлеммен) ұсынады;
- Белгілі бір сомаға тауарды/көрсетілетін қызметті сатып алу және қосымша бірнеше адамды тарту міндетті талап болып табылады (бұл ретте бөлшек сауда болмайды);
- Мыналарды қоса алғанда, бірақ олармен шектелмей:
- - банктік қызметті, оның ішінде депозиттер тарту, кредит беру, аударымдар мен төлемдерді жүзеге асыру және т.б.;
- бағалы қағаздар нарығындағы қызметті;
- сақтандыру нарығындағы қызметті;
- микрокредиттер беру жөніндегі қызметті;
- коллекторлық қызметті жүзеге асыруға ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі (бұдан әрі – ҚНРДА) лицензиясының/есептік тіркеуінің болмауы.
- Ақшаны енгізу жеке тұлғаның карточкалық шотына немесе төлем ұйымдарының терминалдары арқылы электрондық әмиянға қолма-қол ақшамен жүзеге асырылады;
- Компанияның, жеке тұлғаның немесе жария жобаның нақты анықтамасы жоқ (бірегей қызмет туралы мәлімдеме);
- Компанияның немесе жобаның қызметіне кейіннен қатысу үшін алдын ала (арнайы) жарналардың болуы;
- Нарықтық көрсеткіштен едәуір жоғары жоғары кірістілік туралы ашық айту;
- Кепілдік берілген кірістіліктер (банктік салымдарды қоспағанда, қаржы нарығында тыйым салынған);
- Атауында, символикасында, жарнама хабарландыруларында танымал брендтердің брендбук элементтерін, сөздер мен сөз тіркестерін қолдану.
- Компанияның, жеке тұлғаның немесе жария жобаның өз қызметін растай алмауы (тартылған қаражатты орналастыру бағыттары, оларды орналастыру туралы ақпарат). Көбінесе қаржы пирамидалары өз қызметін жоғары кірістілікпен байланысты: мұнай өндіру, алтын өндіру, құрылыс, микроқаржылық қызмет, Forex нарығы, бағалы қағаздар нарығы салаларда жүргізеді деп мәлімдейді.
Түркістан облысы, Қазақстанның көптеген өңірлері сияқты, қаржы пирамидаларының таралу қаупіне ұшырайды. Мұның негізгі себептеріне халық арасында қаржылық сауаттылықтың болмауы, табыстың төмендігі, жұмыссыздық және экономикалық тұрақсыздық сияқты әлеуметтік-экономикалық факторлар, сондай-ақ интернет пен әлеуметтік желілер арқылы ақпарат таратудың қарапайымдылығы жатады, бұл алаяқтарға жаңа құрбандарды тарту процесін жеңілдетеді.
Қаржы пирамидаларымен күресу үшін кешенді шаралар қажет. Ең алдымен, халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру қажет. Мұны қаржылық сауаттылық бойынша семинарлар мен тренингтер өткізу, мектептер мен университеттерде арнайы курстар енгізу, сондай-ақ қаржы пирамидалары мен алаяқтықтың басқа түрлері туралы ақпараттық материалдарды тарату арқылы жасауға болады.
Заңнамалық шаралар да шешуші рөл атқарады. Қаржы пирамидаларына қатысты заңнаманы қатаңдату, қаржы ұйымдарының қызметіне бақылауды күшейту және барлық қаржы компаниялары үшін міндетті тіркеу мен лицензиялауды енгізу қажет. Қаржы пирамидаларының тәуекелдері туралы халықты ақпараттандыру үшін бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалануды, зардап шеккендерге кеңес беру және көмектесу үшін арнайы интернет-ресурстар мен сенім телефондарын құруды, Тұрақты баспасөз конференцияларын және қаржы саласындағы сарапшылармен сұхбаттарды өткізуді қамтитын белсенді ақпараттық науқан да маңызды.
Халықаралық ұйымдармен ынтымақтастық қажет. Қаржы пирамидаларымен күресетін халықаралық ұйымдармен тәжірибе және ақпарат алмасу, Алаяқтықпен күрес жөніндегі халықаралық конференциялар мен форумдарға қатысу, сондай-ақ халықаралық серіктестермен бірлескен жобалар мен бағдарламалар қаржы пирамидаларына қарсы күрестің тиімділігін едәуір арттыра алады.
Өзіңізді және жақындарыңызды қаржылық пирамидалардан қорғау үшін білімді және хабардар болу маңызды. Қаржы пирамидалары және алаяқтықтың басқа түрлері туралы көбірек білу, тәуекелсіз жоғары кірістілік туралы уәделерге сын көзбен қарау, қаржы компанияларының лицензиялары мен тіркеу құжаттарын тексеру қажет. Сақтық пен скептицизм де маңызды: эмоцияларға негізделген ақша салу туралы шешім қабылдауға болмайды, жұмыс жоспарланған компания туралы ақпаратты зерттеп, әртүрлі компаниялардың ұсыныстарын салыстыру қажет.
Тәуелсіз қаржылық кеңесшілермен кеңесу ұсыныстың сенімділігіне күмәнданған жағдайда көмектесе алады. Қаржылық пирамидалар туралы ақпаратты достарыңызбен және жақындарыңызбен бөлісу, алаяқтыққа қарсы қоғамдық іс-шараларға қатысу және алаяқтықтың нақты жағдайлары туралы ақпаратты таратуға көмектесу маңызды.
Қаржы пирамидаларымен күресудің табысты мысалдарын Қазақстанда да, одан тыс жерлерде де табуға болады. 2021 жылы Қазақстанда "Кэшбери"ірі қаржы пирамидаларының бірі ашылды. Құқық қорғау органдарының жедел әрекеттерінің нәтижесінде ұйымдастырушыларды тұтқындауға және қаражаттың бір бөлігін зардап шеккендерге қайтаруға мүмкіндік туды. 2008 жылы Бернард Мадоффтың тарихтағы ең ірі қаржылық алаяқтық жобасы АҚШ-та ашылды. ФБР мен басқа да құқық қорғау органдарының жедел әрекеттерінің арқасында ұйымдастырушылар қамауға алынып, зардап шеккендерге өтемақы төленді.
Қаржы пирамидаларымен күресудің психологиялық аспектілері де маңызды. Алаяқтар көбінесе адамдардың сезімдерінде ойнайды, бұл пайдадан бас тарту қорқынышын немесе таныстарынан ұялу сезімін тудырады. Тиімді науқандар осы аспектілерді ескеріп, адамдарға манипуляцияны тану құралдарын ұсынуы керек.
Жастар мен қарт адамдарға ерекше назар аудару керек, өйткені олар көбінесе алаяқтардың нысанасына айналады. Жастар қаржылық мәселелерде тәжірибесі аз болуы мүмкін және тез ақша табуды қалайтындықтан тәуекелге ұшырауы мүмкін. Егде жастағы адамдар, керісінше, Интернетте қолданылатын заманауи технологиялар мен алдау әдістерімен аз таныс болуы мүмкін. Бұл топтарды қорғау үшін арнайы білім беру бағдарламаларын әзірлеу және оларды қаржылық кеңес алуда қолдау қажет.
Сонымен қатар, қаржылық пирамидалардан зардап шеккендермен жұмыс істеу маңызды аспект болып табылады. Оларға жоғалған қаражатты қайтару түрінде ғана емес, психологиялық қолдау да қажет. Қолдау топтары мен кеңес беру орталықтарын құру адамдарға алдаудың салдарымен күресуге және қаржы институттарына деген сенімді қалпына келтіруге көмектеседі.
Қаржы пирамидаларымен күресте құқық қорғау органдарының рөлін де асыра бағалауға болмайды. Полиция мен прокуратураның тиімді жұмысы, қаржы пирамидасын ұйымдастырушыларды жедел тергеу және қудалау алаяқтық деңгейін едәуір төмендетуі мүмкін. Ақпарат пен тәжірибе алмасу үшін әртүрлі ведомстволар мен халықаралық ұйымдар арасында ынтымақтастық орнату маңызды.
Экономикалық тұрақтылық пен заңды қаржылық өнімдерге қол жетімділік қаржылық пирамидалардың таралу қаупін азайтуда да маңызды рөл атқарады. Адамдар сенімді инвестициялық құралдар мен банктік өнімдерге қол жеткізе алатын болса, олар ақша табудың күмәнді жолдарын іздеуге бейім емес. Экономиканы дамыту, жаңа жұмыс орындарын құру және шағын бизнесті қолдау қаржылық алаяқтық деңгейін айтарлықтай төмендетуі мүмкін.
Сайып келгенде, қаржылық пирамидалармен күресу кешенді тәсілді және қоғамның барлық салаларының белсенді қатысуын талап етеді. Әрбір адамның тәуекелдерді білуі және алаяқтық схемаларды тани алуы маңызды. Түркістан облысында, бүкіл Қазақстандағыдай, халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру жөніндегі шараларды күшейту, заңнаманы қатаңдату және адамдарды алаяқтардан қорғау тәсілдері туралы белсенді түрде хабардар ету қажет. Бірлескен күш-жігермен ғана қауіпсіз қаржылық ортаны құруға және азаматтарды шығындар мен көңілсіздіктерден қорғауға болады.
