Қазақ ССР-і депутаттарын сайлау және кері шақырып алу бойынша Орталық сайлау комиссиясы Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің 1989 жылғы 22 қыркүйектегі қаулысымен 25 адамнан құрылған болатын.
1989 жылғы 18 қазанда Қазақ ССР-і депутаттарын сайлау және кері шақырып алу бойынша Орталық сайлау комиссиясы аппаратының құрамы бекітілді. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының қаулысына сәйкес Ортсайлауком аппараты 7 адамнан құралды.
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі 1991 жылғы 28 маусымда Қазақ ССР-і депутаттарын сайлау және кері шақырып алу бойынша Орталық сайлау комиссиясы құрамына өзгерістер енгізді.
1993 жылғы 8 желтоқсан күні Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің «Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясын сайлау туралы» қаулысы қабылданды. Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының құрамын Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Жоғарғы Кеңес сайлады.
Осы жылдың 21 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің Қаулысымен Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы туралы Ереже бекітілді.
1995 жылғы 17 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы туралы» Жарлығы қабылданды. Орталық сайлау комиссиясының отставкаға кету туралы өтінішін қарай келе, Орталық сайлау комиссиясының бүкіл құрамын қызметтен босату туралы шешім қабылданды.
1995 жылғы 25 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының жаңа құрамы бекітілді.
1996 жылғы 11 қарашада Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Орталық сайлау комиссиясы туралы жаңа Ереже бекітілді.
2007 жылғы конституциялық реформаға дейін Республиканың Орталық сайлау комиссиясы Төрағасын, Төрағаның орынбасарын және мүшелерін Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша сайлау Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің айрықша құзіретіне жататын.
Қазіргі кезде қолданыстағы Конституцияға сәйкес Орталық сайлау комиссиясын қалыптастырудың келесі тәртібі қолданылады:
• Ортсайлаукомның Төрағасы мен екі мүшесін бес жыл мерзімге Қазақстан республикасының Президенті тағайындайды;
• Ортсайлаукомның екі мүшесін бес жыл мерзімге Парламент Сенаты тағайындайды;
• Ортсайлаукомның екі мүшесін бес жыл мерзімге Парламент Мәжілісі тағайындайды.
Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы (ҚР ОСК) 1989 жылы құрылғаннан бастап бүгінгі күнге дейін ұзақ даму жолынан өтті. Бұл ұйымның Қазақстанның саяси жүйесіндегі маңыздылығын асыра бағалау қиын, өйткені ол сайлау процесінің демократиялылығы мен ашықтығын қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады. ОСК тарихының қысқаша шолуын жалғастыра отырып, оның дамуын, елдің саяси эволюциясы контекстіндегі негізгі кезеңдері мен маңыздылығын толығырақ қарастыруға болады.
ҚР ОСК 1980-ші жылдардың аяғында, КСРО демократиялық өзгерістерге белсенді түрде бет бұра бастаған кезде саяси және әлеуметтік өзгерістер жағдайында құрылды. Бұл кезең көппартиялық жүйенің пайда болуымен және азаматтық қоғам институттарының қалыптасуының басталуымен ерекшеленді. 1989 жылы Қазақ КСР ОСК құрылуы Қазақстанның саяси жүйесін демократияландыру жолындағы маңызды қадам болды.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі бекіткен 25 адамнан тұратын бастапқы құрам әділ және ашық сайлауды қамтамасыз етуге қабілетті тәуелсіз орган құруға ұмтылысты көрсетті. ОСК аппараты небәрі 7 адамнан тұрды, бірақ мұндай шағын құрамда да ол саяси өзгерістер жағдайында сайлау жүйесінің жұмыс істеуіне негіз сала алды.
1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан барлық негізгі мемлекеттік институттарды, соның ішінде сайлау жүйесін түбегейлі қайта қарау қажеттілігіне тап болды. 1993 жылы Тәуелсіз мемлекет мәртебесінде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі "Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясын сайлау туралы" қаулы қабылдады, бұл толыққанды және егеменді сайлау жүйесін құру жолындағы маңызды қадам болды.
1995 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Орталық сайлау комиссиясы туралы ереже ОСК құрылымы мен өкілеттіктерін жаңа жағдайларда айқындады. Бұл құжат комиссияның тәуелсіздігін, оның сайлауды ұйымдастыру және өткізу құқығын, сондай-ақ сайлау заңнамасының сақталуын бақылауды қамтамасыз етті. ОСК құрамы жаңартылды және оның мүшелеріне егеменді Қазақстанда алғашқы демократиялық сайлауды өткізуге жауапкершілік жүктелді.
Қазақстанның Орталық сайлау комиссиясы тұңғыш президенттік сайлауды, содан кейін Тәуелсіз Қазақстанда парламенттік сайлауды өткізуде шешуші рөл атқарды. Осы кезеңде ОСК көптеген қиындықтарға тап болды, соның ішінде сайлаудың ашықтығын қамтамасыз ету қажеттілігі, айла-шарғы жасау мен бұрмалау әрекеттеріне қарсы тұру және қоғамның сайлау процесіне деген сенімін қалыптастыру қажеттілігі.
ОСК елдегі саяси тұрақтылыққа ықпал ететін маңызды институтқа айналды. Оның міндеттеріне сайлау өткізу ғана емес, азаматтардың сайлау құқықтарының сақталуына мониторинг жүргізу де кірді, бұл оны Қазақстандағы адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету тізбегіндегі маңызды буынға айналдырды.
2007 жылғы конституциялық реформа ОСК қалыптастыру тәртібіне елеулі өзгерістер енгізді, бұл Қазақстанның саяси жүйесінің одан әрі дамуының көрінісі болды. Реформаға дейін комиссияның құрамы, оның төрағасы мен орынбасарларын қоса алғанда, Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Парламент Мәжілісімен бекітілді. Алайда, реформадан кейін Конституцияға ОСК мүшелерін тағайындау процесі әртараптандырылып, Президенттің де, Парламенттің екі палатасының да (Сенат пен Мәжілістің) қатысуын қамтитын өзгерістер енгізілді.
Бұл өзгерістер ОСК тәуелсіздігін нығайтуға және оның елдегі демократиялық сайлаудың кепілі ретіндегі рөлін арттыруға ықпал етті. Комиссияны құрудың жаңа жүйесі сонымен қатар әртүрлі саяси күштердің мүдделерін кеңірек ұсынуға ықпал етті, бұл өз кезегінде қоғамның сайлау жүйесіне деген сенімін арттыруға ықпал етті.
Бүгінде Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы елдегі демократиялық процестерді қамтамасыз етуде шешуші рөл атқаруда. Оның қызметі Президенттен жергілікті сайлауға дейінгі барлық деңгейдегі сайлауды ұйымдастыруға және өткізуге, сондай — ақ референдумдар мен басқа да сайлау науқандарына бағытталған. ОСК сайлау заңнамасын жетілдіруге, сайлау процесіне жаңа технологияларды енгізуге, сондай-ақ азаматтар арасында саяси қатысу мәдениетін дамытуға белсенді қатысады.
ОСК жұмысының негізгі бағыттарының бірі сайлаудың ашықтығын қамтамасыз ету болып табылады. Соңғы жылдары сайлау учаскелерінде бейнебақылау жүйесі белсенді дамып келеді, дауыстарды санау үшін заманауи технологиялар қолданылады, сондай-ақ сайлау процесін араласудан және бұзушылықтардан қорғау шаралары енгізілуде.
Сонымен қатар, ОСК ақпараттық ашықтық мәселелеріне ерекше назар аударады. Әлеуметтік желілер арқылы ақпаратты цифрландыру және тарату жағдайында комиссия азаматтармен түрлі платформалар арқылы белсенді өзара іс-қимыл жасайды, сайлау және кандидаттар туралы ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етеді, сондай-ақ сайлау заңнамасы мәселелері бойынша түсіндіру жұмыстарын жүргізеді.
Қол жеткізілген жетістіктерге қарамастан, ОСК алдында жаңа сын-қатерлер тұр. Олардың бірі-сайлау жүйесін қоғамның өзгеріп отыратын саяси жағдайлары мен үміттеріне бейімдеу қажеттілігі. Жаһандану және цифрландыру жағдайында сайлау процесінің киберқауіпсіздігін қамтамасыз ету, сондай-ақ сайлаушылардың деректерін қорғаудың жаңа әдістерін әзірлеу қажеттілігі артып келеді.
ОСК азаматтардың сайлауға қатысуын арттыру үшін де белсенді жұмыс істеуде. Бұған саяси сауаттылықты арттыруға бағытталған білім беру бағдарламалары, сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі жандарды қоса алғанда, азаматтардың барлық санаттары үшін сайлау учаскелерінің қолжетімділігін қамтамасыз ету жөніндегі шаралар кіреді.
Жастардың саяси белсенділігінің артуымен ОСК алдында жас ұрпақты елдің саяси өміріне белсенді қатысуға тарту міндеті тұр. Бұл тек дауыс беруге қатысуды ғана емес, сонымен қатар жастарды сайлау науқандарына тартуды, сайлауды бақылауды, Саяси партиялар мен қозғалыстарға қатысуды қамтиды.
Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы елдегі демократиялық сайлауды қамтамасыз етуде шешуші рөл атқаратын аса маңызды институт болып қала береді. Оның тарихы-Қазақстанның сайлау жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихы, ол барлық сын-тегеуріндерге қарамастан дамуын және жетілдірілуін жалғастыруда. ОСК алдында жаңа міндеттер мен сын-қатерлер тұр, және Қазақстанның демократиялық дамуының болашағы оның жұмысына байланысты.
ҚР Орталық сайлау комиссиясының тарихы туралы мәлімет
